کلیسای سنت استپانوس، دومین کلیسای مهم ارمنی‌های ایران پس از قره‌کلیسا، یکی از درخشان‌ترین نمونه‌های معماری مسیحی در خاورمیانه است. این بنا که در منطقه‌ای کوهستانی و در دل دره‌ای سرسبز بر کرانه رود ارس واقع شده، نه تنها یک مکان مذهبی، بلکه گواهی استوار بر تاریخ کهن، فرهنگ غنی و همزیستی ادیان در ایران به شمار می‌رود. این مقاله به بررسی تاریخچه، موقعیت جغرافیایی، معماری، تزئینات و اهمیت فرهنگی این اثر جهانی می‌پردازد.
۱. موقعیت جغرافیایی و نام‌گذاری
کلیسای سنت استپانوس در ۲۴ کیلومتری غرب شهر جلفا و در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. این بنا در دل «دره شام» واقع شده که به دلیل پوشش گیاهی انبوه و چشم‌اندازهای بدیع، یکی از زیباترین مناطق شمال غرب ایران محسوب می‌شود. نزدیکی آن به مرز ایران و جمهوری خودمختار نخجوان، بر اهمیت تاریخی و استراتژیک آن می‌افزاید.
نام کلیسا برگرفته از نام «سنت استپانوس» (یا سنت استفان)، اولین شهید مسیحیت است که در حدود سال ۳۶ میلادی در اورشلیم سنگسار شد. ارمنیان، این قدیس را به عنوان نماد ایثار و ایمان راسخ می‌شناسند.
۲. تاریخچه و قدمت
قدمت دقیق بنای اولیه کلیسا مورد بحث مورخان است، اما بر اساس اسناد و شواهد باستان‌شناسی، هسته اولیه آن به سده‌های هفتم تا نهم میلادی بازمی‌گردد. برخی روایات، بنیان‌گذاری آن را به «حضرت بارتولومئوس» از حواریون عیسی مسیح نسبت می‌دهند که در سده اول میلادی در این منطقه به تبلیغ مسیحیت پرداخت.
دوره رونق: شکوه و گسترش اصلی کلیسا به سده‌های دهم تا دوازدهم میلادی (دوره سلجوقی) بازمی‌گردد. در این دوره، به دلیل امنیت نسبی و حمایت برخی حکمرانان محلی، این کلیسا به یک مرکز مهم مذهبی و فرهنگی برای ارمنیان منطقه تبدیل شد.
مرمت و بازسازی: کلیسا در طول تاریخ به دلیل زلزله و حملات متعدد (مانند حمله مغولان) آسیب‌های زیادی دید. مهم‌ترین مرمت‌ها در سده‌های چهاردهم و به ویژه در سده نوزدهم میلادی انجام شد. کتیبه‌های متعددی که بر دیوارهای کلیسا نصب شده، جزئیات این بازسازی‌ها را روایت می‌کنند.
دوره معاصر: این کلیسا در سال ۱۳۴۱ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در تیرماه ۱۳۸۷ (۲۰۰۸ میلادی) به همراه دو کلیسای دیگر (قره‌کلیسا و کلیسای مریم مقدس دره شام) تحت عنوان «کلیساهای ارمنی ایران» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
۳. توصیف معماری و بخش‌های مختلف
معماری کلیسای سنت استپانوس، ترکیبی است باشکوه از سبک‌های اورارتویی، رومی، بیزانسی و ایرانی که آن را به اثرى منحصربه‌فرد تبدیل کرده است. کل مجموعه شامل بخش‌های اصلی زیر است:
الف) کلیسای اصلی:
پلان: پلان کلیسا از نوع «باسیلیکا» با محور شرقی-غربی است. ساختمان اصلی به شکل صلیب و با سنگ‌های تراشیده شده از جنس تراورتن ساخته شده که رنگ آن به مرور زمان به صورتی متمایل شده است.
گنبد: گنبد ۱۶ ترک مخروطی شکل، بر روی یک استوانه (دروم) با ۱۶ پنجره قرار گرفته است. این گنبد که نماد مسیح و دوازده حواری است، از دور به عنوان نماد اصلی کلیسا خودنمایی می‌کند.
ورودی‌ها: کلیسا دو ورودی اصلی در ضلع جنوبی و غربی دارد که ورودی جنوبی با تزئینات مفصلی آراسته شده است.
محوطه داخلی: فضای داخلی به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود: «محراب» در شرق، «تالار میانی» و «نمازخانه غربی». محراب با یک طاق نیم‌دایره و یک سکوی سنگی برای اجرای مراسم مذهبی مشخص شده است.
ب) برج ناقوس:
برج ناقوس دو طبقه‌ای در مجاورت دیوار غربی کلیسا قرار دارد. این برج زیبا با طاق‌های متعدد و تزئینات سنگی، پس از گنبد اصلی، بلندترین بخش مجموعه است.
ج) اجاق دانیال:
این بنا، نمازخانه کوچکی در محوطه بیرونی و در فاصله حدود ۱۵۰ متری شرق کلیساست. بر اساس باورهای محلی، این مکان متعلق به پیامبری به نام دانیال بوده و برای طلب شفا و برآورده شدن حاجات مورد زیارت قرار می‌گیرد.
د) دیوارهای حصار:
کل مجموعه توسط یک دیوار سنگی بلند و مستحکم محصور شده که دارای هفت برج نگهبانی است. این دیوار برای حفاظت از کلیسا و ساکنان آن در دوران ناامنی ساخته شده و نمادی از دژهای دفاعی است.
برای مطالعه کامل و دیدن عکس های کلیسا لطفا به اینجا مراجعه نمایید