کلیسای سنت استپانوس: نگین پنهان معماری مسیحی در دل کوه‌های آذربایجان
کلیسای سنت استپانوس، دومین کلیسای مهم ارمنی‌های ایران پس از قره‌کلیسا، یکی از درخشان‌ترین نمونه‌های معماری مسیحی در خاورمیانه است.
این بنا که در منطقه‌ای کوهستانی و در دل دره‌ای سرسبز بر کرانه رود ارس واقع شده، نه تنها یک مکان مذهبی، بلکه گواهی استوار بر تاریخ کهن، فرهنگ غنی و همزیستی ادیان در ایران به شمار می‌رود.
در این جا به بررسی تاریخچه، موقعیت جغرافیایی، معماری، تزئینات و اهمیت فرهنگی این اثر جهانی می‌پردازد.
۱. موقعیت جغرافیایی و نام‌گذاری کلیسای سنت استپانوس
کلیسای سنت استپانوس در ۲۴ کیلومتری غرب شهر جلفا و در استان آذربایجان شرقی قرار دارد.
این بنا در دل «دره شام» واقع شده که به دلیل پوشش گیاهی انبوه و چشم‌اندازهای بدیع، یکی از زیباترین مناطق شمال غرب ایران محسوب می‌شود.
نزدیکی آن به مرز ایران و جمهوری خودمختار نخجوان، بر اهمیت تاریخی و استراتژیک آن می‌افزاید.
نام کلیسا برگرفته از نام «سنت استپانوس» (یا سنت استفان)، اولین شهید مسیحیت است که در حدود سال ۳۶ میلادی در اورشلیم سنگسار شد.
ارمنیان، این قدیس را به عنوان نماد ایثار و ایمان راسخ می‌شناسند.
۲. تاریخچه و قدمت کلیسای سنت استپانوس
قدمت دقیق بنای اولیه کلیسا مورد بحث مورخان است، اما بر اساس اسناد و شواهد باستان‌شناسی، هسته اولیه آن به سده‌های هفتم تا نهم میلادی بازمی‌گردد.
برخی روایات، بنیان‌گذاری آن را به «حضرت بارتولومئوس» از حواریون عیسی مسیح نسبت می‌دهند که در سده اول میلادی در این منطقه به تبلیغ مسیحیت پرداخت.
دوره رونق: شکوه و گسترش اصلی کلیسا به سده‌های دهم تا دوازدهم میلادی (دوره سلجوقی) بازمی‌گردد.
در این دوره، به دلیل امنیت نسبی و حمایت برخی حکمرانان محلی، این کلیسا به یک مرکز مهم مذهبی و فرهنگی برای ارمنیان منطقه تبدیل شد.
مرمت و بازسازی: کلیسا در طول تاریخ به دلیل زلزله و حملات متعدد (مانند حمله مغولان) آسیب‌های زیادی دید.
مهم‌ترین مرمت‌ها در سده‌های چهاردهم و به ویژه در سده نوزدهم میلادی انجام شد.
کتیبه‌های متعددی که بر دیوارهای کلیسا نصب شده، جزئیات این بازسازی‌ها را روایت می‌کنند.
دوره معاصر: این کلیسا در سال ۱۳۴۱ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در تیرماه ۱۳۸۷ (۲۰۰۸ میلادی) به همراه دو کلیسای دیگر (قره‌کلیسا و کلیسای مریم مقدس دره شام) تحت عنوان «کلیساهای ارمنی ایران» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
۳. توصیف معماری و بخش‌های مختلف کلیسای سنت استپانوس
معماری کلیسای سنت استپانوس، ترکیبی است باشکوه از سبک‌های اورارتویی، رومی، بیزانسی و ایرانی که آن را به اثرى منحصربه‌فرد تبدیل کرده است.
کل مجموعه شامل بخش‌های اصلی زیر است:
الف) کلیسای اصلی:
پلان: پلان کلیسا از نوع «باسیلیکا» با محور شرقی-غربی است.
ساختمان اصلی به شکل صلیب و با سنگ‌های تراشیده شده از جنس تراورتن ساخته شده که رنگ آن به مرور زمان به صورتی متمایل شده است.
گنبد: گنبد ۱۶ ترک مخروطی شکل، بر روی یک استوانه (دروم) با ۱۶ پنجره قرار گرفته است.
این گنبد که نماد مسیح و دوازده حواری است، از دور به عنوان نماد اصلی کلیسا خودنمایی می‌کند.
ورودی‌ها: کلیسا دو ورودی اصلی در ضلع جنوبی و غربی دارد که ورودی جنوبی با تزئینات مفصلی آراسته شده است.
محوطه داخلی: فضای داخلی به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود: «محراب» در شرق، «تالار میانی» و «نمازخانه غربی».
محراب با یک طاق نیم‌دایره و یک سکوی سنگی برای اجرای مراسم مذهبی مشخص شده است.
ب) برج ناقوس:
برج ناقوس دو طبقه‌ای در مجاورت دیوار غربی کلیسا قرار دارد.
این برج زیبا با طاق‌های متعدد و تزئینات سنگی، پس از گنبد اصلی، بلندترین بخش مجموعه است.
ج) اجاق دانیال:
این بنا، نمازخانه کوچکی در محوطه بیرونی و در فاصله حدود ۱۵۰ متری شرق کلیساست.
بر اساس باورهای محلی، این مکان متعلق به پیامبری به نام دانیال بوده و برای طلب شفا و برآورده شدن حاجات مورد زیارت قرار می‌گیرد.
د) دیوارهای حصار:
کل مجموعه توسط یک دیوار سنگی بلند و مستحکم محصور شده که دارای هفت برج نگهبانی است.
این دیوار برای حفاظت از کلیسا و ساکنان آن در دوران ناامنی ساخته شده و نمادی از دژهای دفاعی است.
۴. تزئینات و نقاشی‌های کلیسای سنت استپانوس
کلیسای سنت استپانوس گنجینه‌ای از هنرهای تزئینی است:
حجاری‌های سنگی: دیوارهای خارجی و به ویژه ورودی جنوبی، مملو از کتیبه‌ها و نقش‌برجسته‌های حیرت‌انگیز است.
مشهورترین این حجاری‌ها، نقش «سنت استپانوس» در حالی که بر صندلی نشسته و صلیبی در دست دارد، در بالای درگاه جنوبی است.
دیگر نقوش شامل فرشتگان، حواریون، صلیب‌های سنگتراشی شده (ختchکارها) و طرح‌های هندسی و گیاهی هستند.
نقاشی‌های دیواری: اگرچه بسیاری از نقاشی‌های داخلی به مرور زمان از بین رفته‌اند، اما بقایای frescos های زیبایی از چهره‌های مقدس و صحنه‌هایی از کتاب مقدس بر روی دیوارها و especially در محراب قابل مشاهده است.
این نقاشی‌ها عمدتاً مربوط به سده‌های هجدهم و نوزدهم میلادی هستند.
کتیبه‌ها: بیش از ۲۰ کتیبه به زبان‌های ارمنی، فارسی و عربی در اطراف کلیسا وجود دارد که روایتگر تاریخ ساخت، مرمت و وقایع مهم مربوط به کلیسا هستند.
این کتیبه‌ها منابع ارزشمندی برای مورخان به شمار می‌روند.
۵. اهمیت فرهنگی و مذهبی کلیسای سنت استپانوس
پایگاه فرهنگی ارمنیان: سنت استپانوس برای قرن‌ها تنها یک کلیسا نبود، بلکه یک مرکز فرهنگی، آموزشی و manuscript transcription (نسخه‌برداری) بود.
بسیاری از کتب مذهبی و تاریخی در این مکان استنساخ و نگهداری می‌شد.
نماد همزیستی مسالمت‌آمیز: موقعیت این کلیسا در کشوری با اکثریت مسلمان، نشان‌دهنده تحمل و احترام فرهنگی و دینی در ایران است.
ثبت جهانی آن نیز گواهی بر این ارزش جهانی استثنایی است.
مقصد زیارتی و گردشگری: این کلیسا همه‌ساله پذیرای هزاران زائر ارمنی به ویژه در روز عید سنت استپانوس (۲۶ دسامبر) است.
همچنین، به دلیل زیبایی‌های طبیعی و تاریخی، یکی از مقاصد اصلی گردشگران داخلی و خارجی محسوب می‌شود.
در انتها
کلیسای سنت استپانوس تنها یک بنای تاریخی سنگی نیست؛ بلکه روایتی زنده از ایمان، هنر و تاب‌آوری یک جامعه در طول قرن‌ها است.
این بنا با ترکیب منحصربه‌فرد معماری، حجاری‌های ظریف و موقعیت طبیعی خیره‌کننده‌اش، بازدیدکنندگان را نه تنها با تاریخ مسیحیت، بلکه با بخشی مهم از تاریخ پرتنوع و غنی ایران آشنا می‌سازد.
سنت استپانوس، به حق، میراثی مشترک برای تمام بشریت و نمادی درخشان از تمدن کهن این سرزمین است.