معرفی کلی ارگ تبریز (ارگ علیشاه)
ارگ تبریز، که به ارگ علیشاه نیز معروف است، یکی از نمادهای تاریخی و شاخص شهر تبریز و از باشکوه‌ترین بناهای تاریخی ایران است.
این بنا در واقع دیوارهای باقی‌مانده از یک مسجد عظیم متعلق به دوره ایلخانیان است که در طول تاریخ کاربردهای مختلفی از جمله مسجد، قلعه نظامی و انبار داشته است.
تاریخچه ارگ تبریز
ساخت و ساز اولیه (دوره ایلخانیان):
بانی ساخت این مجموعه تاج‌الدین علیشاه جیلانی، وزیر سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) و سلطان ابوسعید بهادرخان بود.
ساخت آن در سال ۷۱۶ هجری قمری آغاز شد، اما با مرگ علیشاه قبل از اتمام پروژه متوقف ماند.
هدف اصلی، ساخت یک مسجد و مدرسه بسیار عظیم و باشکوه بود که طاق آن حتی از طاق کاخ اردشیر بابکان (کاخ ساسانی) نیز بزرگ‌تر باشد.
علت شکست معماری:
علیرغم عظمت طرح، به نظر می‌رسد به دلیل شتاب در ساخت و استفاده از مصالح نامرغوب و تجربه ناکافی در اجرای طاقی به این عظمت، بخش اعظم طاق اصلی آن کمی پس از ساخت فرو ریخت. تنها دیوار جنوبی (دیوار فعلی ارگ) و بخش‌هایی از پایه‌ها باقی ماندند.
دوره صفویه تا قاجار:
به دلیل استحکام و ارتفاع زیاد دیوار باقی‌مانده، این بنا به عنوان ارگ (قلعه) مورد استفاده قرار گرفت.
در دوره صفویه، از آن به عنوان یک دژ نظامی استفاده می‌شد و انبار مهمات و اسلحه شهر بود.
در دوره قاجار، به ویژه در زمان جنگ‌های ایران و روس، نقش نظامی خود را حفظ کرد.
دوره مشروطه:
ارگ تبریز یکی از کانون‌های مهم رویدادهای مشروطه بود.
قوای دولتی (طرفداران محمدعلی شاه) در این ارگ مستقر شدند و به سوی مشروطه‌خواهان تبریزی به رهبری ستارخان و باقرخان تیراندازی می‌کردند.
در نهایت، مشروطه‌خواهان پس از محاصره طولانی، ارگ را فتح کردند. این رویداد یکی از نقاط عطف جنبش مشروطه در ایران است.
دوره پهلوی تا امروز:
در سال ۱۳۱۰ خورشیدی، این بنا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
متأسفانه در دهه ۱۳۲۰، بخشی از دیوارهای جانبی آن برای احداث سالن نمایش و مدرسه جدید تخریب شد که آسیب جدی به کلیت بنا وارد کرد.
امروزه تنها دیوار عظیم جنوبی و بخش‌هایی از دیوارهای جانبی باقی مانده و به عنوان یک اثر تاریخی و نماد شهر تبریز، میزبان بازدیدکنندگان است.
ویژگی‌های معماری ارگ تبریز (ارگ علیشاه)
مصالح: از آجر و ملات ساروج ساخته شده است.
ابعاد دیوار باقی‌مانده: دیوار اصلی ارگ حدود ۴۰ متر ارتفاع، ۳۰ متر عرض و نزدیک به ۱۰ متر ضخامت دارد که آن را به یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی ایران تبدیل کرده است.
طرح اولیه: بر اساس شواهد تاریخی، این بنا یک مسجد-مدرسه با صحنی بزرگ و شبستانی عظیم در جبهه جنوبی بوده است. طاق اصلی مسجد یکی از بزرگ‌ترین طاق‌های تاریخ معماری اسلامی محسوب می‌شده است.
سبک معماری: معماری آن به سبک آذری است که ویژه منطقه آذربایجان و دوره ایلخانیان می‌باشد.
کاربردهای ارگ در طول تاریخ
مسجد و مدرسه (در ابتدا)
قلعه و دژ نظامی (دوره صفویه تا قاجار)
انبار مهمات و اسلحه
صحنه نبردهای مشروطه
نماد تاریخی و جاذبه گردشگری (امروزه)
موقعیت جغرافیایی و دسترسی به ارگ تبریز (ارگ علیشاه)
آدرس: استان آذربایجان شرقی، تبریز، مرکز شهر، ضلع جنوبی مصلای بزرگ تبریز، خیابان امام خمینی.
ارگ تبریز در مرکز شهر و در کنار دیگر بناهای مهمی مانند مصلای بزرگ تبریز و بازار تاریخی تبریز قرار دارد، بنابراین دسترسی به آن بسیار آسان است.
وضعیت کنونی و بازدید از ارگ تبریز (ارگ علیشاه)
امروزه از فضای اطراف ارگ به عنوان یک پارک و محل تفریح برای شهروندان و گردشگران استفاده می‌شود.
بازدید از محوطه بیرونی ارگ برای عموم آزاد و رایگان است.
متأسفانه به دلیل خطر ریزش، امکان بالا رفتن از دیوار یا ورود به بخش‌های خاصی از آن وجود ندارد.
در سال‌های اخیر بحث‌ها و پروژه‌های مرمتی برای حفظ این بنای تاریخی در جریان بوده است.
اهمیت و نمادگری ارگ تبریز
نماد پایداری: ارگ تبریز به دلیل نقش آن در جنگ‌ها و به ویژه مشروطه، به نمادی از پایداری و مقاومت مردم آذربایجان تبدیل شده است.
شاهدی بر عظمت تاریخی: این بنا گواهی بر عظمت معماری و اهمیت شهر تبریز به عنوان پایتخت ایران در دوره ایلخانیان است.
یکی از بلندترین بناهای آجری جهان: دیوار باقی‌مانده آن از نظر ارتفاع، یکی از شاخص‌ترین بناهای آجری جهان محسوب می‌شود.
در انتها
ارگ تبریز تنها یک خرابه تاریخی نیست؛ بلکه یک کتاب سنگی است که داستان قدرت ایلخانیان، شکست یک آرزوهای معماری بزرگ، مقاومت در برابر استبداد و گذر تاریخ را در خود جای داده است.
بازدید از این بنای عظیم، هر بیننده‌ای را به درک بهتری از عمق تاریخ و تمدن کهن ایران و به ویژه شهر تبریز می‌رساند.
جهت دیدن عکس های بیشتر به صفحه ارگ تبریز یا ارگ علیشاه در بلاگ سایت مراجعه نمایید