در روزگاران دور که بشر تازه یکجا نشین شده بود، شهری در سیستان پدید آمد که به گفتهی باستانشناسان به لحاظ بافت شهری، جمعیت، برنامه ریزی شهری و ... اولین شهر جهان بود.
شهر سوخته در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سالهای ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشتهاند. دورهٔ بنای این شهر بزرگ با دوره برنز تمدن جیرفت مقارن است و زروانیان در حدود ۶۰۰۰ سال پیش در این شهر زندگی میکردهاند.
جغرافیا و محیط زیست شهر سوخته
بر مبنای یافتههای باستانشناسان شهر سوخته 280 هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان میدهد که این شهر دارای پنج قسمت اساسی بوده که شامل بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته؛ بخشهای مرکزی؛ منطقه صنعتی؛ بناهای یادمانی؛ و گورستان است که به صورت تپههای متوالی و چسبیده به هم واقع شدهاند. هشتاد هکتار از شهر سوخته را بخش مسکونی تشکیل داده است.
شهر مزبور در روی آبرفتهای مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود. پژوهشها نشان دادهاست این محوطه بر خلاف اکنون که محیط زیستی کاملاً بیابانی دارد و فقط درختان گز در آنجا دیده میشود، در پنج هزار سال قبل از میلاد منطقهای سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب بوده و درختان بید مجنون، افرا و سپیدار فراوانی در آنجا وجود داشتهاست. دریاچه هامون در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد دریاچهای بزرگ و پرآب بوده و چندین رودخانه دائمی مانند هیرمند آنرا تغذیه میکرده است.
شگفتیهای شهر سوخته
- برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی متعلق به 4800 سال پیش کشف شد.
- اولین جراحی مغز در ۴۸۰۰ سال پیش در شهر سوخته انجام شده است.
- ساکنان شهر سوخته کفش تولید میکردهاند و صنعت کفاشی داشتهاند.
- کهنترین انیمیشن (جان بخشی) و تصویر متحرک در شهر سوخته یافت شده است که در این انیمیشن بزی به یک بوته گیاه نگاه میکند و از آن بالا میرود.
- برای اولین بار در ۳۰۰۰ قبل از میلاد شتر در شهر سوخته مورد استفاده قرار گرفته است.
- یک خط کش چوبی باستانی با دقت نیم میلی متر در شهر سوخته یافت شده است.
- مردمان آن روز شهر سوخته از شطرنج و تخته نرد استفاده میکردهاند.
- مراکز صنعتی مردم شهر سوخته خارج از شهر بوده است.
- تعدادی لولههای سفالی در شهر سوخته پیدا شده که احتمالاً جهت آبرسانی یا دفع فاضلاب استفاده میشده است.
- پارچههایی که در شهر سوخته یافت شده مطلقاً در هیچ کجای ایران یافت نشده است.
- صنایعی مانند ریسندگی، خراطی، معرقسازی، مرمرسازی، سفالگری، مهرسازی، حصیربافی و ساخت ابزار فلزی در شهر سوخته رواج داشته است.
علت نامگذاری شهر سوخته
اولین بار، کلن بیت که از ماموران نظامی بریتانی بود پس از بازدید از این شهر نام آن را شهر سوخته گذاشت و به این اشاره کرد که آثار آتش سوزی را در آن دیده است. سپس باستان شناسان ایتالیایی به مدت ۱۱ سال در فاصله سال های ۱۳۴۶۶ تا ۱۳۵۷ بر روی این شهر تحقیقاتی را انجام دادند. گفته می شود که علت اصلی نابودی این شهر آتش سوزی نبوده بلکه دلیل اصلی دو عنصر آب و باد بوده که در طی سالیان این تمدن را از بین برده است.
دسترسی محلی شهر سوخته
شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل - زاهدان واقع شده است.